جشن تیرگان؛ نمادی از آخرین تیر آرش کمانگیر و آب پاشان - وبلاگ انجمن گفتگو

به گزارش وبلاگ انجمن گفتگو، جشن تیرگان (دهم تیر به تقویم خورشیدی) که در ایران باستان روایتی نه روز و به روایت دیگری دو روز طول می کشیده و از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده است.

جشن تیرگان در کنار جشن های نوروز، مهرگان و سده از مهم ترین جشن های ایران باستان است. در طول سالیان اخیر برگزاری جشن تیرگان در برخی استان ها به عنوان یکی از میراث معنوی کشور در لیست آثار ملی به ثبت رسیده است. در ادامه این مقاله به ماهیت جشن تیرگان و آیین های آن خواهیم پرداخت.

هرآنچه باید درباره جشن تیرگان بدانید:

• جشن تیرگان چه روزی است؟
• جشن تیرگان چیست؟
• نام دیگر جشن تیرگان چیست؟
• آیین ها و رسوم جشن تیرگان
• جشن تیرگان در کدام شهرها برگزار می گردد؟

جشن تیرگان چه روزی است؟

جشن تیرگان در گاه شمار یک پارچه دین های ایران روز دهم تیر بوده است. این روز به روایت ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان بود. دلیل این نام گذاری این است که تیر (سیاره عطارد)، کاتب ستارگان است. به همین مناسبت هم در تقویم ملی کشورمان، روز چهاردهم تیرماه به عنوان روز قلم نام گذاری شده است.

البته انجمن کوهنوردان ایران از سال 1384 و انجمن دوستداران کوه دماوند از سال 1389، این جشن را سیزدهم تیر در شهر رینه، پای قله دماوند با عنوان روز ملی دماوند برگزار می نمایند.

جشن تیرگان چیست؟

در باورهای مردم ایران باستان دو روایت در خصوص دلیل برگزاری جشن تیرگان وجود دارد:

نخست اینکه به باور پیشینیان، در این روز تیشتر فرشته باران به نبرد با اپوش دیو خشکسالی می پردازد و با کمک اهورا خاتمه پیروز می گردد و مردم سالگرد این پیروزی را هرساله جشن می گرفتند. باور دوم مربوط می گردد به ماجرای آرش کمانگیر و پرتاب تیر او. جریان از این قرار است که در نبرد میان افراسیاب پادشاه توران و منوچهر پادشاه ایران، که سال ها به طول انجامیده بود، در تیرماه پادشاه ایران شکست می خورد و در نبرد سختی که در مازندران درمی گیرد، دو سپاه تصمیم به صلح و سازش می گیرند و بنا را بر این می گذارند که جهت معین شدن مرز میان دو کشور، تیری از جانب مازندران به سمت خراسان رها گردد و محل فرود آمدن آن، محل مرز دو کشور را معین کند.

به فرمان سپندارمذ (ایزد بانوی زمین)، این تیر به وسیله آرش کمانگیر پهلوان نامدار ایرانی از بالای کوه دماوند پرتاب می گردد و خود او بی جان روی زمین می افتد و تیر پرتاب شده پس از گذشت زمان در کناره رود جیحون فرود می آید و آنجا به عنوان مرز ایران و توران معین می گردد. از آن پس به این مناسبت جشن باشکوهی برگزار می کردند. در برگزاری این جشن باستانی ایرانی، آیین های مخصوصی نیز اجرا می شده که از جمله آن ها می توان به آب پاشی، فال کوزه، دستبند تیر و باد و خوردن میوه و گندم پخته اشاره نمود.

نام دیگر جشن تیرگان چیست؟

این جشن به طور معمول در کنار آب ها برگزار می شد و آب پاشی و خیس کردن دیگران، یکی از مراسم رایج در آن بود. مردم در این جشن با پاشیدن آب به یکدیگر، آرزوی باران و دوری از خشکسالی می نمایند. بعلاوه، به دلیل وجود این رسم با نام هایی چون آبریزگان یا آب پاشان یا سرشوران نیز یاد شده است. جشن تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو مشهور است.

آیین ها و رسوم جشن تیرگان

آیین دیگری که در این جشن اجرا می شد، فال کوزه بود. روز پیش از جشن برای برگزاری این آیین، دوشیزه ای انتخاب می شد که کوزه سبزرنگ دهان گشادی را از آب چشمه پرنموده، دستمالی ابریشمی روی آن می انداختند و نزد کسانی می برد که آرزو یا نیتی در دل خود داشتند. آن ها نیز جسم کوچکی چون انگشتر، سکه، سنجاق و مانند آن در آن می انداختند و آن دختر در نهایت کوزه را زیر درختی همواره سبز مانند سرو می برد و آنجا می گذاشت. سپس در روز جشن، کوزه را از زیر درخت به میان جمع آورده و سالخوردگان با صدای بلند شعرهایی را می خواندند. در خاتمه هر شعر، آن دختر یکی از آن اجسام را از کوزه درمی آورد و صاحب آن جسم متوجه می شد که آن شعر مربوط به او و خواست و آرزوی او بوده است.

آیین دیگر، دستبند تیر و باد بوده که در آن مردم در شروع جشن، بعد از خوردن شیرینی، دستبندی که تیر و باد نام داشت و از هفت طناب با هفت رنگ متفاوت بافته شده بود را به دست خود می بستند و 9 روز بعد به جای بلندی می رفته و آن را به دست باد می سپردند و به همراه آن آرزوهای خویش را هم طلب می کردند. این کار به همراه خواندن اشعار خاصی انجام می گرفته است.

خوردن میوه و گندم پخته از دیگر رسم های این جشن است. این رسم که ابوریحان بیرونی نیز آن را نقل نموده، به این صورت بوده که جهت گرامی داشت خاطره رنج های منوچهر در جنگ با افراسیاب، مردم پوشاک کشاورزان و دهقانان را بر تن نموده و محصولات را به صورت ابتدایی آن، یعنی به صورت میوه و گندم پخته مصرف می کردند.

جشن تیرگان در کدام شهرها برگزار می گردد؟

اگرچه نمی توان نشانی از این جشن در کتاب های تاریخی و ادبی قرن هشتم به بعد پیدا کرد، اما این جشن هم اکنون نیز در میان برخی مردمان برگزار می گردد. از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره نمود.

• مردم مازندران (مردم فیروزکوه، ساری، سنگسر و سوادکوه) که این جشن را با نام تیرماه، سیزده شو برگزار می نمایند.
• مردم فراهان، که آن را روز اول تیر ماه برگزار می نمایند.
• مردم کاریزات (بخشی در120 کیلومتری یزد) که آن را در روز اول تیرماه، با نام آب، تیر، ماهی برگزار می نمایند.
• ارامنه اصفهان و برخی نقاط دنیا، که آن را روز سیزدهم ژانویه برگزار می نمایند.
• زرتشتیان کرمان که آن را با نام تیر و جشن و در دهه دوم تیرماه برگزار می نمایند.

...

درین پیکار،

در این کار،

دل خلقی است درمشتم،

امید مردمی خاموش هم پشتم

کمان کهکشان در دست،

کمان داری کمان گیرم

شهاب تیزرو تیرم؛

ستیغ سربلند کوه مأوایم؛

به چشم آفتاب تازه رس جایم

مرا تیر است آتش پر؛

مرا باد است فرمان بر

...

از منظومه آرش کمانگیر؛ سیاوش کسرایی

آنچه مسلم است این که اگرچه این جشن هم اکنون به طور عمومی در میان مردم ما برگزار نمی گردد، همین برگزاری محدود، پس از گذشت سال ها، نشان از قدمت و اهمیت جشن در میان پیشینیان ما دارد و بر ماست که اگرچه آن را برگزار نمی کنیم، یادش را به عنوان آیینی کهن گرامی داریم.

پرسش های متداول

جشن تیرگان مصادف با چه روزی است؟

جشن تیرگان در گاه شمار یک پارچه دین های ایران روز دهم تیر بوده است. این روز به روایت ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان بود.

آیین های جشن تیرگان چیست؟

در برگزاری این جشن باستانی ایرانی، آیین های مخصوصی نیز اجرا می شده که از جمله آن ها می توان به آب پاشی، فال کوزه، دستبند تیر و باد و خوردن میوه و گندم پخته اشاره نمود.

نام دیگر جشن تیرگان چیست؟

این جشن به طور معمول در کنار آب ها برگزار می شد و آب پاشی و خیس کردن دیگران، یکی از مراسم رایج در آن بود. مردم در این جشن با پاشیدن آب به یکدیگر، آرزوی باران و دوری از خشکسالی می نمایند.

جشن تیرگان در کدام شهرهای ایران برگزار می گردد؟

مازندران، کاریزات، فراهان، اصفهان و کرمان