پیامدهای سیاسی-اجتماعی تغییرات اقلیمی در خاورمیانه - وبلاگ انجمن گفتگو

به گزارش وبلاگ انجمن گفتگو، اندیشکده کارنگی در مطلبی با عنوان شکاف های جهان عرب به کاستی هایی پرداخته که منطقه خاورمیانه در آینده ای نه چندان دور با آنها دست به گریبان خواهد بود.

در بخشی از این نوشتار با عنوان چشم اندازهای انسانی، سیاسی و ژئوپلیتیکی به موضوع محیط زیست پرداخته شده است.

در این بخش می خوانیم: در سطح کلان، بازارهای انرژی جهانی تنها عوامل احتمالاً تأثیرگذار بر خاورمیانه و آفریقای شمالی نیستند؛ بلکه تغییرات اقلیمی نیز قابلیت آن را دارند که مستقیم یا غیرمستقیم، تأثیرات شدیدی را بر مردم منطقه اعمال کنند. در 21 جولای 2016، مطربه کویت دمای 54 درجه سانتیگراد (128 درجه فارنهایت) را تجربه کرد حال آنکه در 22 جولای همان سال، برای بصره عراق نیز دمای 50 درجه سانتیگراد (122 درجه فارنهایت) ثبت شد.

اگر سازمان هواشناسی جهانی چنین داده هایی را تائید کند؛ اینها داغ ترین دماهایی بوده اند که نیم کره شرقی و آسیا تا به امروز تجربه کرده اند. به علاوه، نتایج یکی از تازه ترین مطالعات حاکی از آن است که طبق الگوی فعلی، شمار روزهای گرم با افزایشی فزاینده روبرو خواهد بود حال آنکه انتظار می رود تا اواسط قرن حاضر، در گرم ترین روزها، دمای هوا از متوسط 43 درجه سانتیگراد (109 درجه فارنهایت)، به 46 درجه سانتیگراد (115 درجه فارنهایت) برسد در حالیکه تا پایان قرن این دما تقریباً 50 درجه سانتیگراد (122 درجه فارنهایت) خواهد بود.

چنین پیش بینی هایی برخی محققان را به این نتیجه رسانده که عامل دما به تنهایی می تواند به غیرقابل سکونت شدن بخش هایی از منطقه منجر شود. علاوه بر ایجاد دماهای ناراحت کننده و حتی تهدیدآمیز، تغییرات اقلیمی تأثیری بسیار عمیق بر ذخایر آب، غذا و همچنین کیفیت هوا خواهد داشت.

خاورمیانه و آفریقای شمالی در حال حاضر هم ذخایر آبی محدودی دارند. کشورهای عربی بیش از 5 درصد جمعیت و 10 درصد اراضی جهان را به خود اختصاص می دهند اما سهم سالانه آنها از ذخایر آب جهان فقط 1.2 درصد است. انتظار می رود تا 2030، به دنبال برتری دریافت درجه حرارت، سهم این کشورها از آب تا 20 درصد کاهش پیدا کند.

پنل بین دولتی تغییرات اقلیمی (IPCC) هشدار داده که دفعات خشکسالی ها بیشتر شده و تا 2025، حدود 80 الی 100 میلیون نفر از ساکنین منطقه با کمبود آب روبرو می شوند که جبران آن به افزایش فشار بر منابع آب زیرزمینی منجر می شود. افزایش دما در همراهی با اقدامات کشاورزی نامناسب، در بیابان زایی دخیل هستند که این به نوبه خود بر کیفیت هوا و زراعت تأثیرگذار است.

حدود 85 درصد از ذخایر آبی خاورمیانه و شمال آفریقا برای مصارف کشاورزی استفاده می شود که این خود نشان دهنده استعمال بیش از اندازه آب های زیرزمینی است که در اغلب کشورهای منطقه تحت نظارت یا مدیریت درستی نیستند. برخی کشورها هم اکنون نیز با خشکی شدید روبرو هستند. برای مثال، در یمن، سرانه دسترسی سالانه هر شهفرایند فقط 88 متر مکعب آب است که به مراتب کمتر از 500 متر مکعبی است که در سطح جهانی برای کمبود آب تعریف شده است.

طبق پیش بینی IPCC، همراه با افزایش دما در خاورمیانه و شمال آفریقا، نباید بیش از مقداری ناچیز، توقع افزایش نزولات جوی را داشته باشیم حال آنکه با تداوم رشد جمعیت، این مسئله به تبخیر و در نهایت کمبود آب دامن می زند مگر اینکه الگوهای مصرفی تغییر کند.

تغییرات اقلیمی در کنار ذخایر آبی به کیفیت هوا نیز آسیب می زند چراکه بیابان زایی موجب افزایش ریزگردهای آلاینده شده است. طی 15 سال گذشته، گرد و غبار بیابان در هوای عراق، عربستان سعودی و سوریه به بیش از 70 درصد افزایش یافته است. متقابلاً، افزایش میزان آب شور از بابت بالا آمدن سطح آب دریاها نیز با آلوده کردن منابع نادر آب زیرزمینی، مشکل آفرین است حال آنکه در قطر، کویت، مصر، تونس و امارات به جاری شدن سیل آب های سهمگین در بنادر و مناطق ساحلی غیرمسکونی که نسبت به دریا در سطح پایینی قرار دارند؛ منجر می شود.

تا به امروز، دولت های خاورمیانه و شمال آفریقا با توسل به راه پرهزینه شیرین کردن آب های شور، با کمبود آب شرب سالم کنار آمده اند. این کار اغلب در کشورهای نفت خیز حاشیه خلیج فارس اتفاق می افتد که حدود 70 درصد از پروسه شیرین کردن آب را به خود اختصاص می دهند. با این حال، فرایندهای فعلی شیرین کردن آب بسیار پرهزینه و به لحاظ زیست محیطی بسیار آسیب زاتر از آن هستند که به عنوان راهکارهای داخلی تلقی شوند.

هرچه آب بیشتری نمک زدایی شود؛ به همان اندازه آب های مجاور شورتر می شوند و فرایند کار مستلزم صرف انرژی بیشتر می شود. برای آنکه شیرین سازی آب به راهبردی پایدار و مقرون به صرفه تبدیل شود؛ نیازمند تحقیقات بیشتر در زمینه انرژی های تجدیدپذیر مانند خورشیدی و بادی هستیم. تنش های حاکم بر روابط کشورهای عرب خاورمیانه و آفریقای شمالی و همچنین همسایگان غیرعرب زبانشان، هم اکنون نیز در به تحلیل بردن منابع نادر آبی دخیل هستند و می توانند در آینده مشکل آفرین تر باشند.

مقدار قابل توجهی از آب شرب منطقه از خارج از آن نشأت می گیرد. رودخانه نیل از شمال شرق آفریقا سرچشمه می گیرد و در طول مسیرش پیش از آنکه در مصر به دریا سرریز کند؛ از کشورهای اوگاندا، اتیوپی، سودان جنوبی و سودان می گذرد. رودخانه های دجله و فرات نیز از ترکیه منشأ می گیرند و فرات پیش از جاری شدن به عراق، از سوریه می گذرد. اقدام اتیوپی به احداث سد رنسانس در عرض رودخانه نیل آبی با هدف مهار انرژی آبی، مصر را از بابت امکان کاهش جریان آب این رودخانه دچار نگرانی کرده است. در پاره ای مواقع، این به مسئله ای داخلی بدل شده تا جایی که سیاستمداران مصری برای آنکه نشان دهند کدام یک قادر به اتخاذ مواضع سرسختانه تر در قبال اتیوپی هستند، با یکدیگر رقابت می کنند.

مشکل بتوان پیامدهای سیاسی-اجتماعی تغییرات اقلیمی در خاورمیانه و شمال آفریقا را به درستی تعیین کرد چراکه تأثیرات زیست محیطی در طول زمان نمود پیدا می کنند و این مسئله در بهترین حالت ده ها سال طول می کشد. شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه خشکسالی که به مدت یک سال در شرق سوریه دوام داشت، همزمان با فوران ناآرامی در سال 2011، در ایجاد فشارهای اقتصادی-اجتماعی دخیل بود.

در سال های پیش رو، افزایش دما و کاهش آب می تواند سلسله مسائل هولناکی را که منطقه در حال حاضر نیز با آنها روبرو است؛ پیچیده تر کند که این مسئله آمادگی عاقلانه و همکاری بین دولتی را ضروری می کند. در فقدان چنین همکاری، چشم اندازهای رو به رشد و فراگیر عدم امنیت انرژی، غذا و آب و احتمال وقوع درگیری های مرتبط با این حس ناامنی، هشدارآمیز هستند.